Όταν λέμε «τοξικός άνθρωπος», συνήθως εννοούμε ένα άτομο του οποίου οι συμπεριφορές προκαλούν συνεχώς αρνητικά συναισθήματα στους γύρω του. Μπορεί να ασκεί κριτική μονίμως, να χειραγωγεί, να ψεύδεται, να θυμώνει υπερβολικά, να κλαίγεται συνεχώς ή να μας κάνει να αισθανόμαστε ένοχοι. Η «τοξικότητα» δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο· υπήρχε πάντα. Απλώς, τα τελευταία χρόνια, χρησιμοποιούμε περισσότερο αυτή τη λέξη για να χαρακτηρίσουμε συμπεριφορές που μας κάνουν κακό, σαν ένα είδος «ψυχολογικού δηλητηρίου».
Φυσικά, κανείς δεν είναι τέλειος. Όλοι μπορεί κάποτε να συμπεριφερθούμε άσχημα ή να προκαλέσουμε στεναχώρια. Όμως, ένα τοξικό άτομο τείνει να το κάνει συστηματικά, χωρίς να το αναγνωρίζει ή να ζητά συγγνώμη – κι αν ζητήσει, συχνά δεν το εννοεί πραγματικά. Η τοξικότητα μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε σχέση: φιλική, οικογενειακή, ερωτική, επαγγελματική.
Γιατί τους λέμε «τοξικούς»;
Ο όρος «τοξικός» προέρχεται από τη χημεία: κάτι τοξικό δηλητηριάζει τον οργανισμό. Κατ’ αναλογία, ένας «τοξικός άνθρωπος» συχνά δηλητηριάζει την ψυχολογία μας. Φεύγουμε από την επικοινωνία μαζί του αισθανόμενοι κόπωση, ενοχές, θυμό ή ακόμη και μια θολή αίσθηση ότι «κάτι πάει στραβά» μόνιμα.
Μερικές φορές, τα άτομα αυτά δεν το κάνουν συνειδητά. Μπορεί να έχουν βιώσει τραύματα, να έχουν μάθει λανθασμένες συμπεριφορές από το παρελθόν ή να βρίσκονται σε τέτοια ψυχολογική κατάσταση που ο μόνος τρόπος να νιώσουν «ανώτεροι» είναι να ρίξουν τους άλλους. Άλλες φορές, υπάρχουν άνθρωποι που όντως χαίρονται να προκαλούν αναστάτωση, γιατί έτσι ελέγχουν τον περίγυρό τους.
Σημάδια που μαρτυρούν τοξική συμπεριφορά
Πώς καταλαβαίνουμε ότι κάποιος έχει τοξική συμπεριφορά;
- Συνεχής κριτική ή υποτίμηση
- Σου λέει διαρκώς τι δεν κάνεις καλά, τι έπρεπε να είχες κάνει, σε διορθώνει μπροστά σε άλλους κ.λπ. Ακόμα και τα κομπλιμέντα του μπορεί να είναι «ψεύτικα» ή μπερδεμένα με επικρίσεις.
- Χειραγώγηση & ενοχοποίηση
- Σε κάνει να αισθάνεσαι ενοχές ή υπευθυνότητα για τη διάθεσή του/της. Π.χ. «Αν μ’ αγαπούσες, θα έκανες αυτό…» ή «Εγώ για σένα θυσιάστηκα, κι εσύ…».
- Έκρηξη θυμού ή παθητική επιθετικότητα
- Άλλοτε έχει ξεσπάσματα φωνών και βρισιών, άλλοτε κάνει «μούτρα» και σε τιμωρεί με τη σιωπή του/της, χωρίς ποτέ να συζητάει ανοιχτά το πρόβλημα.
- Ζήλια και ανταγωνισμός
- Μπορεί να ζηλεύει διαρκώς την επιτυχία σου και να σε μειώνει, να σε κάνει να ντρέπεσαι γι’ αυτά που έχεις πετύχει.
- Διπροσωπία & ψέματα
- Ένα τοξικό άτομο μπορεί να λέει ψέματα, να διαδίδει φήμες, να εφευρίσκει σενάρια για να χειραγωγεί.
- Σταθερή αρνητικότητα
- Κάθε φορά που πας με χαρά να μοιραστείς κάτι, εισπράττεις μιζέρια, απαισιοδοξία, «τίποτα δεν πάει καλά», «η ζωή είναι χάλια», κ.λπ. Φυσικά, η στενοχώρια ή η κατάθλιψη δεν σε κάνει απαραίτητα τοξικό· ωστόσο, αν κάποιος μονίμως «τραβάει» αρνητική ενέργεια χωρίς να επιδιώκει λύσεις, μπορεί να μας επηρεάσει ασφυκτικά.
Παραδείγματα τοξικών καταστάσεων
- Η «φίλη» που κουτσομπολεύει: Κάθε φορά που τη συναντάς, σου μιλά για τα προβλήματα όλων των άλλων, κάνει κριτική, ψάχνει αδυναμίες. Αντιλαμβάνεσαι, σταδιακά, ότι μιλά και για σένα με τον ίδιο τρόπο πίσω από την πλάτη σου.
- Ο συγγενής που σε μειώνει: Σε οικογενειακές συγκεντρώσεις, πάντα προσπαθεί να δείχνει ότι είναι καλύτερος. Κάνει αστεία που σε φέρνουν σε δύσκολη θέση, σχολιάζει σκληρά τις επιλογές σου κι όταν αντιδράς, λέει «μα εγώ σε πειράζω επειδή σ’ αγαπώ».
- Ο συνάδελφος που διαρκώς παραπονιέται: Στη δουλειά, πλησιάζει συνεχώς το γραφείο σου για να σου πει πόσο χάλια είναι τα πάντα, πώς κακοί είναι οι συνάδελφοι, πώς τον/την αδικούν. Σου «φορτώνει» όλο το άγχος του και μετά φεύγει, αφήνοντάς σε ψυχολογικά εξαντλημένο/η.
- Ο σύντροφος που σε ελέγχει: «Με ποιον μιλάς; Πού ήσουν; Γιατί δεν απάντησες αμέσως στο μήνυμά μου;». Απόλυτες απαιτήσεις, ζήλια, περιορισμός της ελευθερίας σου. Αν πεις κάτι, αντιστρέφει τα πάντα: «Εσύ φταις, γιατί με κάνεις να ζηλεύω».
Γιατί γίνονται κάποιοι τοξικοί;
- Προσωπικές ανασφάλειες: Ένας άνθρωπος που νιώθει χαμηλή αυτοεκτίμηση συχνά προβάλλει τα αρνητικά του αισθήματα στους άλλους. Αν δεν αντέχει να δει τις δικές του αδυναμίες, επιτίθεται έξω.
- Τραυματικές εμπειρίες: Κακοποιητικά βιώματα ή τραυματική παιδική ηλικία μπορεί να οδηγήσουν σε συμπεριφορές επιθετικότητας ή συνεχούς δυσπιστίας.
- Μάθηση: Ίσως μεγάλωσαν σε περιβάλλον όπου η κριτική, η γκρίνια και η απαξίωση ήταν καθημερινό φαινόμενο. Έμαθαν να «επικοινωνούν» έτσι.
- Διαταραχές προσωπικότητας: Σε κάποιες περιπτώσεις (π.χ. ναρκισσιστική ή αντικοινωνική διαταραχή), ο άνθρωπος δυσκολεύεται πολύ να μπει στη θέση του άλλου ή αναζητά διαρκώς θαυμασμό, αδιαφορώντας για τις συνέπειες.
Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι δουλειά μας να βρούμε τη «διάγνωση» κάποιου, αλλά να καταλάβουμε ότι μια συμπεριφορά που πληγώνει, παραμένει επιβλαβής, ανεξάρτητα από τον λόγο ύπαρξής της.
Πώς μας επηρεάζουν οι τοξικοί άνθρωποι;
- Συναισθηματική φθορά: Μας κάνουν να αμφισβητούμε την αξία μας, μειώνουν την αυτοπεποίθησή μας.
- Στρες & άγχος: Ο φόβος μήπως «ξαναξεσπάσουν» ή μας απορρίψουν προκαλεί μόνιμη ανησυχία.
- Κούραση και έλλειψη κινήτρου: Αισθανόμαστε εξαντλημένοι, σαν να μην έχουμε ενέργεια για τίποτα.
- Διαταραχές στη σχέση με τον εαυτό μας: Μπορεί να αρχίσουμε να νιώθουμε ένοχοι όταν είμαστε χαρούμενοι, γιατί ο άλλος μάς κατηγορεί διαρκώς.
Όταν αυτή η κατάσταση τραβάει πολύ, μπορεί να οδηγήσει σε πιο βαθιές πληγές, όπως κατάθλιψη ή σοβαρότερες συγκρούσεις στις σχέσεις μας.
7. Αντιμετώπιση: Πώς να διαχειριστούμε έναν τοξικό άνθρωπο;
Η αντιμετώπιση εξαρτάται από το πόσο κοντά είναι αυτό το άτομο στη ζωή μας (π.χ. οικογένεια, σύντροφος, φίλος, απλός γνωστός). Παρακάτω μερικές στρατηγικές:
- Θέτουμε όρια
- Μη φοβάσαι να πεις «Όχι» ή «Αυτό δε μου αρέσει». Αν κάποιος συνεχώς εισβάλλει στον προσωπικό σου χώρο, οριοθέτησε πόσο θα τον αφήνεις να σε επιβαρύνει.
- Πες καθαρά πώς νιώθεις
- Αν διαπιστώσεις ότι, κάθε φορά που ο άλλος σε μειώνει, απλά σωπαίνεις, δοκίμασε να πεις: «Όταν μου μιλάς έτσι, πληγώνομαι». Μερικές φορές, το άτομο μπορεί να μην έχει συναίσθηση του αντίκτυπου που έχουν τα λόγια του.
- Μείνε ήρεμος, απόφυγε το δράμα
- Ο τοξικός άνθρωπος συχνά τρέφεται από τα έντονα συναισθήματα. Αν κρατήσεις μια ήρεμη, σταθερή στάση και δεν απαντήσεις με φωνές, μπορεί να μη βρει «τροφή» για να συνεχίσει.
- Αναγνώρισε πότε να φύγεις
- Εάν οι συμπεριφορές είναι πραγματικά κακοποιητικές ή σε καταβάλλουν, ίσως χρειαστεί να απομακρυνθείς από αυτόν τον άνθρωπο, έστω και προσωρινά. Αυτό μπορεί να είναι δύσκολο αν πρόκειται για οικογένεια ή εργασία, αλλά κάποιες φορές είναι απαραίτητο για την ψυχική μας υγεία.
- Ζήτα υποστήριξη
- Συζήτα το με φίλους, ψυχολόγο ή άλλους ανθρώπους που εμπιστεύεσαι. Μπορεί να σου δώσουν ιδέες για το πώς να βάλεις όρια.
Μπορεί ένας «τοξικός» να αλλάξει;
Η αλλαγή είναι πάντα δυνατή, υπό προϋποθέσεις. Όμως, πρέπει να το επιθυμεί πραγματικά ο ίδιος ο τοξικός άνθρωπος. Αν δεν δέχεται κριτική, δεν αναγνωρίζει τις πράξεις του, πιθανότατα δεν θα αλλάξει. Ειδικά αν του λείπει η ενσυναίσθηση (δηλαδή η ικανότητα να καταλάβει τι νιώθει ο άλλος).
Υπάρχουν περιπτώσεις όπου, μετά από συζήτηση ή και ψυχοθεραπεία, κάποιος που είχε τοξικές συμπεριφορές μαθαίνει να επικοινωνεί πιο υγιώς. Αλλά αυτό απαιτεί δουλειά, διάθεση να παραδεχτεί τα λάθη του/της και ουσιαστική προσπάθεια.
Αν βλέπουμε ότι οι ίδιες καταστάσεις επαναλαμβάνονται, παρά τις συζητήσεις, τότε μάλλον δεν υπάρχει πραγματική αλλαγή. Ορισμένοι άνθρωποι θα μείνουν εγκλωβισμένοι σε παλιά μοτίβα.
Τι γίνεται με την ενοχή του να «απομακρυνθώ»;
Πολλοί άνθρωποι διστάζουν να κόψουν επαφή ή να κρατήσουν αποστάσεις από ένα τοξικό άτομο, ειδικά όταν αυτός είναι οικογένεια, στενός φίλος ή σύντροφος. Μπορεί να σκέφτονται: «Μήπως είμαι σκληρός/ή;», «Μήπως έχω υποχρέωση να σταθώ δίπλα του/της;».
Φυσικά, δεν είναι κακό να δώσουμε ευκαιρίες και να δείξουμε κατανόηση. Ωστόσο, η ψυχική μας υγεία είναι πολύτιμη. Αν μια σχέση διαρκώς μας φθείρει, αν ο άλλος δεν αναλαμβάνει καμία ευθύνη ή δεν θέλει να αλλάξει, τότε το δικαίωμα να προστατεύσουμε τον εαυτό μας είναι απόλυτα φυσιολογικό. Είναι σαν να βάζουμε μια «ασπίδα»: δεν το κάνουμε από κακία, αλλά για να μη μας καταστρέψει το «δηλητήριο».
10. Πρακτικές συμβουλές για καθημερινή αυτοπροστασία
Κράτα ημερολόγιο διάθεσης
- Σημείωσε πώς νιώθεις πριν και μετά τη συνάντηση με το άτομο αυτό. Θα σε βοηθήσει να δεις αν πραγματικά σ’ επηρεάζει τόσο έντονα όσο νομίζεις.
- Ασκήσεις χαλάρωσης
- Προτού πας σε ένα ραντεβού ή μια συνάντηση όπου θα είναι το τοξικό άτομο, κάνε 5 λεπτά ηρεμίας, ασκήσεις αναπνοής. Θα κρατήσεις την ψυχραιμία σου ευκολότερα αν ξεκινήσεις ήρεμος/η.
- Πλάνο αποχώρησης
- Αν νιώσεις ότι η κατάσταση γίνεται ανυπόφορη, να έχεις έτοιμη μια φιλική δικαιολογία για να φύγεις («Έχω μια εκκρεμότητα», «Πρέπει να τηλεφωνήσω σε κάποιον»). Σώζει καταστάσεις όταν δεν έχεις κουράγιο να συνεχίσεις την κουβέντα.
- Μην περιμένεις θαύματα
- Αν έχεις καταλάβει ότι ο άλλος έχει μακροχρόνια τοξική συμπεριφορά, μην περιμένεις να αλλάξει σε μία νύχτα. Επικεντρώσου στο πώς εσύ θα φροντίσεις εσένα, παρά στο να «σώσεις» εκείνον/εκείνη.
- Διατήρησε υγιές δίκτυο σχέσεων
- Όσο περισσότερες θετικές, υποστηρικτικές σχέσεις έχεις στη ζωή σου, τόσο πιο ανθεκτικός/ή θα είσαι όταν αντιμετωπίζεις έναν τοξικό άνθρωπο.
Οι τύποι της τοξικότητας
Δεν είναι όλοι οι τοξικοί άνθρωποι ίδιοι. Μερικές «κατηγορίες» που συχνά αναφέρονται (αν και ο καθένας μπορεί να έχει στοιχεία από περισσότερες):
- Ο Δραματικός: Μεγαλοποιεί τα πάντα, ζει για την ένταση, δημιουργεί καβγάδες από το πουθενά.
- Ο Απαισιόδοξος/Δυσαρεστημένος: Βλέπει παντού προβλήματα, ποτέ δεν αναγνωρίζει κάτι καλό, ρουφάει την ενέργεια γύρω του.
- Ο Χειριστικός: Έχει στόχο να σε ελέγξει, να σε κάνει να νιώσεις ενοχές ή υποχρεωμένος. Σου «πουλάει» αγάπη, αλλά πάντα με αντάλλαγμα.
- Ο Παθητικά Επιθετικός: Δεν λέει ποτέ τι τον πειράζει ανοιχτά, αλλά σε τιμωρεί με υπόγειες συμπεριφορές, σιωπηλή αντιμετώπιση, σαρκασμό.
- Ο Κτητικός/Ζηλιάρης: Αισθάνεται ανασφαλής και προσπαθεί να σε κρατήσει δεμένο/η μαζί του, βλέπει ανταγωνιστές παντού, απαγορεύει φιλίες ή άλλες επαφές.
Κάποιος μπορεί να μεταπηδά από τον έναν ρόλο στον άλλο, ανάλογα με την περίσταση και το πώς θα κερδίσει προσοχή ή έλεγχο.
Ναρκισσιστής και τοξικότητα
Πολλές φορές ακούμε και τον όρο «ναρκισσιστής» μαζί με το «τοξικός». Ο ναρκισσισμός δεν είναι απλώς κάποιος που «αγαπά τον εαυτό του», αλλά ένα μοτίβο συμπεριφοράς όπου το άτομο επιζητά διαρκώς θαυμασμό, αδιαφορεί για τα συναισθήματα των άλλων, συχνά λέει ψέματα ή χειραγωγεί για να πετύχει αναγνώριση. Αυτή η συμπεριφορά είναι όντως ιδιαίτερα τοξική, αφού μπορεί να «ρουφήξει» κάθε ίχνος αυτοπεποίθησης από τους γύρω, κάνοντάς τους να αμφισβητούν την πραγματικότητα (το λεγόμενο gaslighting).
Μύθοι για τους τοξικούς ανθρώπους
- «Είναι κακοί άνθρωποι»: Δεν είναι πάντα θέμα κακίας. Μπορεί να φέρονται άσχημα εξαιτίας των δικών τους θεμάτων, φόβων ή ανασφαλειών. Αυτό δεν δικαιολογεί τη συμπεριφορά, αλλά μας θυμίζει ότι δεν γεννήθηκαν «διαβολικοί».
- «Δεν έχουν καθόλου θετικά στοιχεία»: Κάθε άνθρωπος έχει πολλές πλευρές. Ο τοξικός μπορεί να είναι ευγενικός σε κάποιες στιγμές, αστείος ή γενναιόδωρος όταν το θέλει. Γι’ αυτό συχνά μπερδευόμαστε και «κολλάμε» σε αυτές τις σχέσεις.
- «Μπορούν να με βλάψουν μόνο αν είμαι αδύναμος»: Ακόμα κι ένας δυναμικός άνθρωπος μπορεί να παρασυρθεί από μια τοξική σχέση, ιδίως αν την ξεκίνησε σε μια ευάλωτη φάση. Δεν έχει να κάνει με «αδυναμία χαρακτήρα»· έχει να κάνει με το πόσο δεμένος/η είσαι συναισθηματικά.
- «Εγώ θα τους αλλάξω»: Η αλλαγή χρειάζεται δική τους βούληση. Αν δεν θέλουν, δεν μπορούμε μαγικά να τους μεταμορφώσουμε.
Η σημασία της αυτοφροντίδας
Σε όποια κατάσταση κι αν βρισκόμαστε, είναι κρίσιμο να φροντίζουμε τον εαυτό μας:
- Ανάκτησε την αυτοπεποίθησή σου: Θυμήσου τα δικά σου επιτεύγματα, τις ικανότητές σου. Ένας τοξικός άνθρωπος μπορεί να σε κάνει να νιώσεις ότι δεν αξίζεις.
- Στήριξη από φίλους/κοινότητα: Μίλα με ανθρώπους που εμπιστεύεσαι. Αποκτάς προοπτική όταν δεις πως δεν φταις πάντα εσύ (όπως συχνά θέλει να μας πείσει ο τοξικός).
- Επίσκεψη σε ψυχολόγο: Αν νιώθεις έντονη ψυχική πίεση, ένας ειδικός μπορεί να σε βοηθήσει να βάλεις σε τάξη τις σκέψεις σου, να κατανοήσεις γιατί εγκλωβίζεσαι σε τέτοιες σχέσεις και πώς να θέτεις όρια.
- Ενίσχυσε τις χαρούμενες δραστηριότητες: Άσκηση, χόμπι, βόλτες, οτιδήποτε σε βοηθά να χαλαρώσεις και να υπενθυμίζεις στον εαυτό σου ότι υπάρχει και ένα όμορφο κομμάτι ζωής εκτός από την τοξικότητα.
Τελικές Σκέψεις: Όρια, Σεβασμός και Φροντίδα
Κανείς δεν είναι τέλειος· όλοι μπορεί να βρεθούμε σε «τοξική φάση» αν περνάμε δύσκολα. Ωστόσο, ο τοξικός άνθρωπος μόνιμα σκορπά αρνητικότητα ή χειραγώγηση, θέτοντας σε κίνδυνο τη δική μας ψυχική υγεία. Ως εκ τούτου, η φροντίδα του εαυτού μας είναι απαραίτητη, είτε με το να βάλουμε σαφή όρια είτε με το να απομακρυνθούμε από μια σχέση που μας εξαντλεί.
Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτό θα μας πονέσει· ίσως είναι ένας φίλος που γνωρίζουμε χρόνια ή ένας συγγενής. Οι «ρίζες» των σχέσεων είναι συχνά βαθιές. Όμως, αν η συμπεριφορά αυτή μάς κοστίζει σε ηρεμία, αξίζει να αναρωτηθούμε: «Τι χρειάζομαι για να είμαι υγιής ψυχικά;». Διότι, συχνά, το να παραμείνεις σε έναν τοξικό δεσμό είναι πιο επιβλαβές και από τον πόνο του αποχωρισμού.
Αν επιλέξουμε να δώσουμε «μάχη» για να βελτιώσουμε μια τέτοια σχέση, έχουμε δικαίωμα να το κάνουμε. Να μείνουμε, να συζητήσουμε, να δείξουμε κατανόηση, να θέσουμε όμως και τα όρια. Αν αυτό δε φέρνει αλλαγή, δε σημαίνει ότι είμαστε αποτυχημένοι· σημαίνει ότι ο άλλος δεν είναι έτοιμος ή δεν θέλει. Εκεί, η αυτοαγάπη επιβάλλει να πάρουμε μέτρα προστασίας – είτε αυτό λέγεται διακριτική απομάκρυνση, είτε μεγαλύτερη συναισθηματική ανεξαρτησία, είτε οριστική ρήξη.
Η ζωή είναι πολύ μικρή και πολύτιμη για να τη γεμίζουμε με συνεχές δράμα ή ψυχολογική φθορά. Οι υγιείς σχέσεις βασίζονται στον αμοιβαίο σεβασμό, τη στήριξη και την ειλικρίνεια. Αν ένας άνθρωπος βάζει διαρκώς «δηλητήριο» στη ζωή σου, θυμήσου ότι δεν είσαι υποχρεωμένος/η να το καταπίνεις. Έχεις δικαίωμα να φροντίσεις τον εαυτό σου. Και τελικά, αυτή η φροντίδα μπορεί να σου επιτρέψει να ζήσεις με περισσότερο φως, περισσότερη ελευθερία και, γιατί όχι, να τραβήξεις και ανθρώπους που σέβονται και εκτιμούν πραγματικά αυτό που είσαι.
Επίλογος
Οι «τοξικοί άνθρωποι» δεν είναι κάτι μυστηριώδες ή μεταφυσικό. Είναι άτομα με συμπεριφορές που φθείρουν την ψυχολογία μας, είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα. Αναγνωρίζοντάς τους, βάζοντας όρια και φροντίζοντας τον εαυτό μας, μπορούμε να προφυλαχθούμε από την αρνητική τους επιρροή. Και ποιος ξέρει; Ίσως, με τη δική μας σταθερότητα και καθαρότητα, να φωτίσουμε λίγο και τον δικό τους δρόμο. Ή, αν αυτό δεν είναι εφικτό, τουλάχιστον θα έχουμε διασφαλίσει ότι εμείς δεν θα βουλιάξουμε μαζί τους.
Το κλειδί είναι πάντα η επίγνωση: να καταλαβαίνουμε τι νιώθουμε, πώς μάς επηρεάζουν οι σχέσεις μας και να αναλαμβάνουμε την ευθύνη της προσωπικής μας ευημερίας. Μια τέτοια στάση μπορεί να μας επιτρέψει να ζούμε με περισσότερη ηρεμία και αληθινή χαρά.
Για περισσότερη ενημέρωση σχετικά με τη δυναμική των σχέσεων και τη σημασία της καλής επικοινωνίας,
μπορείς να δεις το σχετικό άρθρο στην επίσημη ιστοσελίδα της American Psychological Association.
