Όταν ακούμε τη φράση «αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας», το μυαλό μας συχνά πηγαίνει σε σκοτεινές εικόνες: έναν ψυχρό δολοφόνο, έναν χειριστικό απατεώνα, έναν άνθρωπο χωρίς ίχνος συναισθήματος. Οι ταινίες και οι σειρές έχουν γεμίσει τη φαντασία μας με τέτοιες καρικατούρες – από τον Χάνιμπαλ Λέκτερ μέχρι τον γοητευτικό αλλά αδίστακτο απατεώνα που εξαπατά τα θύματά του χωρίς να κοιτάξει πίσω. Όμως η πραγματικότητα δεν είναι τόσο απλή, ούτε τόσο θεαματική. Η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας (ΑΔΠ) είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο, βαθιά ριζωμένο και, συχνά, παρεξηγημένο.
Πέρα από την Εικόνα του «Κακού»
Πριν χρόνια, γνώρισα κάποιον που αργότερα έμαθα ότι είχε διαγνωστεί με ΑΔΠ. Τον λέγανε Μάνο. Δεν ήταν ούτε δολοφόνος, ούτε μεγαλοφυής εγκληματίας. Ήταν ένας τύπος που δούλευε σε μια μικρή οικογενειακή επιχείρηση, μιλούσε λίγο, αλλά όταν το έκανε, είχε έναν τρόπο να σε κάνει να νιώθεις ότι σε καταλαβαίνει. Κι όμως, πίσω από την ήρεμη επιφάνεια, υπήρχαν πράγματα που δεν έβλεπες με την πρώτη ματιά: ψέματα που έλεγε χωρίς λόγο, υποσχέσεις που δεν κρατούσε, μια αδιαφορία για το πώς ένιωθαν οι άλλοι όταν τον απογοήτευαν.
Η ΑΔΠ δεν είναι συνώνυμο της βίας ή του εγκλήματος, όπως συχνά πιστεύουμε. Είναι μια διαταραχή προσωπικότητας που χαρακτηρίζεται από μια μακροχρόνια αδιαφορία για τους κοινωνικούς κανόνες, έλλειψη τύψεων και δυσκολία στη δημιουργία βαθιών συναισθηματικών δεσμών. Ο Μάνος, για παράδειγμα, δεν ένιωθε ενοχές όταν δανειζόταν λεφτά και δεν τα επέστρεφε. «Γιατί να με νοιάζει;» μου είπε κάποτε, σαν να ήταν η πιο λογική ερώτηση στον κόσμο.
Διάβασε επίσης: Μύθοι και Αλήθειες για τις Ψυχικές Διαταραχές – Τι Ισχύει Πραγματικά;
Τι Είναι η Αντικοινωνική Διαταραχή;
Η ΑΔΠ ανήκει στην ομάδα Β των διαταραχών προσωπικότητας, σύμφωνα με το διαγνωστικό εγχειρίδιο DSM-5. Για να διαγνωστεί κάποιος, πρέπει να δείχνει συγκεκριμένα μοτίβα συμπεριφοράς από την εφηβεία ή νωρίτερα: παραβίαση των δικαιωμάτων των άλλων, παρορμητικότητα, ανευθυνότητα, και απουσία ενοχών. Δεν αρκεί, όμως, να είσαι απλώς «αντάρτης» ή να έχεις κάνει λάθη. Είναι κάτι βαθύτερο, που διαμορφώνει τον τρόπο που βλέπεις τον κόσμο και τους ανθρώπους γύρω σου.
Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η ΑΔΠ πηγάζει από έναν συνδυασμό γενετικής και περιβάλλοντος. Μελέτες δείχνουν ότι η λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού – της περιοχής του εγκεφάλου που ελέγχει την παρόρμηση και τη λήψη αποφάσεων – μπορεί να είναι διαφορετική σε αυτούς τους ανθρώπους. Αλλά δεν είναι μόνο βιολογία. Ο Μάνος μεγάλωσε σε ένα σπίτι όπου η βία ήταν καθημερινότητα και η εμπιστοσύνη πολυτέλεια. «Μάθαινες να επιβιώνεις, όχι να νοιάζεσαι», μου είπε κάποτε, κοιτάζοντας αλλού.
Πώς Φαίνεται στην Πράξη;
Δεν είναι όλοι με ΑΔΠ ίδιοι. Κάποιοι καταλήγουν στη φυλακή, ναι – οι έρευνες λένε ότι ένα σημαντικό ποσοστό κρατουμένων πληροί τα κριτήρια. Αλλά υπάρχουν κι άλλοι, σαν τον Μάνο, που ζουν ανάμεσά μας, χωρίς να τραβούν την προσοχή. Μπορεί να είναι ο συνάδελφος που παίρνει τα εύσημα για τη δουλειά σου, ο φίλος που εξαφανίζεται όταν τον χρειάζεσαι, ο γείτονας που λέει ιστορίες που δεν κολλάνε μεταξύ τους.
Ο Μάνος είχε έναν τρόπο να γοητεύει τους ανθρώπους. Ήταν έξυπνος, χιουμορίστας, ήξερε πώς να σε κάνει να νιώσεις ξεχωριστός. Αλλά αν τον παρατηρούσες προσεκτικά, έβλεπες κενά. Όταν έχασα τη δουλειά μου και του το είπα, η απάντησή του ήταν ένα ξερό «Κρίμα». Δεν ρώτησε πώς ήμουν, δεν πρότεινε να βοηθήσει. Δεν ήταν ότι δεν ήθελε – φαινόταν σαν να μην του περνούσε καν από το μυαλό.
Η Παρεξήγηση της «Ψυχοπάθειας»
Συχνά, η ΑΔΠ μπερδεύεται με την «ψυχοπάθεια». Οι όροι αυτοί δεν είναι ακριβώς επιστημονικοί, αλλά χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν παρόμοια χαρακτηριστικά. Η ψυχοπάθεια συνδέεται με πιο υπολογιστική, ψυχρή συμπεριφορά, ενώ η ΑΔΠ μπορεί να περιλαμβάνει και παρορμητικότητα. Ο Μάνος δεν ήταν ο «ψυχρός υπολογιστής» που βλέπουμε στις ταινίες. Μια φορά, τον είδα να χάνει την ψυχραιμία του επειδή ένας ταμίας τον καθυστέρησε – φώναζε, χτυπούσε το χέρι του στον πάγκο, χωρίς να νοιάζεται ποιος τον κοιτάζει.
Αυτό είναι που κάνει την ΑΔΠ τόσο δύσκολη να κατανοηθεί: δεν είναι πάντα προβλέψιμη. Δεν είναι ένα σενάριο με κακούς και ήρωες. Είναι άνθρωποι που ζουν με έναν εσωτερικό κώδικα που δεν ταιριάζει με τον δικό μας.
Η Κοινωνία και το Στίγμα
Η κοινωνία δεν βοηθάει. Όταν μιλάμε για ψυχικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη, υπάρχει πια μια κάποια κατανόηση, μια διάθεση να ακούσουμε. Με την ΑΔΠ, όμως, το στίγμα είναι βαρύ. «Είναι επικίνδυνοι», «δεν αλλάζουν», «δεν έχουν ψυχή». Αυτά τα λόγια δεν αφήνουν χώρο για διάλογο. Και η αλήθεια είναι ότι η ΑΔΠ είναι από τις πιο δύσκολες διαταραχές να αντιμετωπιστούν. Οι θεραπείες – ψυχοθεραπεία, φάρμακα – δεν λειτουργούν πάντα, γιατί ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να μην βλέπει πρόβλημα στη συμπεριφορά του.
Ο Μάνος πήγε σε ψυχολόγο για λίγο, μετά από πίεση της οικογένειάς του. «Μου είπε ότι πρέπει να νιώθω ενοχές», μου είπε γελώντας. «Μα γιατί να νιώθω κάτι που δεν μου βγαίνει;». Αυτή η έλλειψη αυτογνωσίας είναι που κάνει την ΑΔΠ τόσο μοναδική – και τόσο δύσκολη.
Υπάρχει Ελπίδα;
Δεν είναι εύκολο να πεις ότι η ΑΔΠ «θεραπεύεται». Οι ειδικοί λένε ότι με την κατάλληλη παρέμβαση – ειδικά σε νεαρή ηλικία – κάποια χαρακτηριστικά μπορούν να μαλακώσουν. Αλλά για τους περισσότερους, είναι μια δια βίου κατάσταση. Ο Μάνος δεν άλλαξε πολύ τα χρόνια που τον ήξερα. Έμεινε ο ίδιος: γοητευτικός, απρόβλεπτος, απόμακρος. Κι όμως, δεν ήταν «τέρας». Ήταν ένας άνθρωπος που έβλεπε τον κόσμο διαφορετικά, με έναν τρόπο που εγώ δεν μπορούσα να καταλάβω.
Διάβασε επίσης: Πότε Πρέπει να Ζητήσουμε Βοήθεια από Ειδικό Ψυχικής Υγείας;
Πέρα από τα Στερεότυπα
Η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας δεν είναι μια κατηγορία για να βάζουμε ετικέτες. Είναι μια υπενθύμιση ότι η ανθρώπινη ψυχή είναι πολύπλοκη, γεμάτη γκρίζες ζώνες. Δεν χρειάζεται να συγχωρούμε ή να δικαιολογούμε κάθε πράξη. Αλλά ίσως χρειάζεται να σταματήσουμε να βλέπουμε αυτούς τους ανθρώπους σαν καρτούν κακών. Ο Μάνος δεν ήταν ούτε ήρωας, ούτε villain. Ήταν απλώς ο Μάνος – με τα ψεγάδια του, τις επιλογές του, τη δική του αλήθεια.
Ίσως το μεγαλύτερο βήμα να μην είναι η «διόρθωση», αλλά η κατανόηση. Να δούμε πέρα από τις ταινίες και τις εύκολες κρίσεις, να ακούσουμε τις ιστορίες που δεν ταιριάζουν στα κουτάκια μας. Γιατί, στο τέλος, η ΑΔΠ δεν είναι μόνο μια διαταραχή – είναι ένα παράθυρο σε έναν κόσμο που, όσο κι αν μας ξενίζει, είναι μέρος του δικού μας.
