Πόσο ελεύθερες είναι οι αποφάσεις μας; Σε μια εποχή όπου οι επιλογές μας φαντάζουν αμέτρητες από τι θα φάμε και τι θα φορέσουμε, μέχρι ποιο επάγγελμα θα ακολουθήσουμε ή ποιον άνθρωπο θα αγαπήσουμε συχνά κυριαρχεί η πεποίθηση πως είμαστε απόλυτα ελεύθεροι. Όμως… είμαστε πράγματι; Ή μήπως αυτή η «ελευθερία» είναι συχνά ένα περιτύλιγμα που καλύπτει εσωτερικές και εξωτερικές επιρροές;
Αυτό το ερώτημα δεν είναι μόνο φιλοσοφικό. Είναι βαθιά ψυχολογικό. Γιατί στην καρδιά κάθε απόφασης που παίρνουμε μικρής ή μεγάλης φωλιάζουν κίνητρα. Και τα κίνητρα αυτά, τις περισσότερες φορές, δεν γεννιούνται στο κενό. Καλλιεργούνται. Διαμορφώνονται. Και πολλές φορές… μας επιλέγουν, αντί να τα επιλέγουμε εμείς.
Η ελευθερία ως βίωμα και όχι μόνο ως δικαίωμα
Στην ψυχολογία, η ελευθερία δεν ορίζεται μόνο ως δυνατότητα επιλογής, αλλά κυρίως ως βίωμα αυθεντικής σύνδεσης με τον εαυτό μας. Ένας άνθρωπος μπορεί να έχει μπροστά του πολλές “ανοικτές πόρτες”, αλλά αν φοβάται, αν έχει εσωτερικές απαγορεύσεις ή αν ζει εγκλωβισμένος σε πεποιθήσεις που δεν του ανήκουν, δεν θα περάσει καμία.
Έτσι, η ελευθερία δεν μετριέται ποσοτικά δεν είναι “πόσα μπορώ να κάνω” αλλά πόσα επιτρέπω στον εαυτό μου να θέλει στ’ αλήθεια. Και κάπου εδώ ξεκινά η πρώτη ρωγμή στην ψευδαίσθηση.
Η οικογένεια ως πρώτο «καλούπι» κινήτρων
Η οικογένεια είναι το πρώτο σύστημα μέσα στο οποίο διαμορφώνεται το παιδί όχι μόνο με λόγια, αλλά κυρίως με βλέμματα, προσδοκίες, σιωπές, αποδοχές και απορρίψεις.
Ένα παιδί που έμαθε ότι η αξία του συνδέεται με την επίδοση, θα δυσκολευτεί να πάρει αποφάσεις που δεν φέρνουν αναγνώριση.
Ένα παιδί που μεγάλωσε με φόβο απόρριψης, θα δυσκολευτεί να διαλέξει κάτι που του ταιριάζει, αν αυτό συνεπάγεται ότι θα “χαλάσει” τη σχέση με την οικογένεια.
Και το πιο ύπουλο; Οι πεποιθήσεις αυτές δεν δηλώνονται. Δεν τις ακούμε ως εντολές. Τις κουβαλάμε ως εσωτερικούς αυτοματισμούς: “Μην ρισκάρεις”, “Δεν είσαι αρκετός”, “Πρέπει να πετύχεις για να σε αγαπάνε”.
Έτσι, ενώ νομίζουμε ότι “επιλέγουμε”, στην πραγματικότητα αποφεύγουμε. Και αυτή η αποφυγή δεν είναι ελευθερία.
Κοινωνικά και πολιτισμικά «κουτιά»
Ακόμη κι όταν η οικογένεια δεν είναι πια ο βασικός μας καθρέφτης, το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο συνεχίζει να επιδρά με τρόπο υπόγειο αλλά ισχυρό. Από το πώς “πρέπει” να μοιάζει μια επιτυχημένη ζωή, μέχρι το τι θεωρείται “φυσιολογικό” ή “σεβαστό”.
Ζούμε σε κοινωνίες που προωθούν την ελευθερία της έκφρασης, αλλά παράλληλα επιβάλλουν συγκεκριμένα πρότυπα:
«Πρέπει να είσαι παραγωγικός.»
«Πρέπει να είσαι σε σχέση.»
«Πρέπει να δείχνεις νέος, όμορφος, δραστήριος.»
Το αποτέλεσμα; Παίρνουμε αποφάσεις για να μην αποκλίνουμε. Για να «ανήκουμε». Για να νιώθουμε «επαρκείς» στα μάτια ενός συστήματος που συχνά δεν νοιάζεται για το πώς νιώθουμε πραγματικά.
Και κάθε φορά που παίρνουμε μια απόφαση για να αποφύγουμε τον στιγματισμό ή την αποδοκιμασία, χάνουμε ένα κομμάτι της προσωπικής μας ελευθερίας.
Η δυναμική των εσωτερικών ρόλων
Η ανθρώπινη ψυχή δεν είναι ένα ενιαίο, συμπαγές “εγώ”. Είναι πολλαπλές φωνές. Μέσα μας συνυπάρχουν ένας εσωτερικός κριτής, ένα φοβισμένο παιδί, ένας επαναστάτης, ένας προσαρμοστικός εαυτός… Και καθένας από αυτούς σπρώχνει προς άλλη κατεύθυνση.
Αυτό που συχνά θεωρούμε “απόφαση” είναι στην πραγματικότητα αποτέλεσμα διαλόγου ή σύγκρουσης ανάμεσα σε εσωτερικά κομμάτια. Αν δεν έχουμε καλή επαφή με αυτά αν δεν τα ακούμε συνειδητά τότε το κομμάτι που φωνάζει πιο δυνατά ή αυτό που έχει μάθει να κυριαρχεί, παίρνει τον έλεγχο.
Επομένως, η συνειδητότητα των εσωτερικών ρόλων είναι προϋπόθεση της πραγματικής ελευθερίας. Όχι για να τους σβήσουμε, αλλά για να τους κατανοήσουμε. Και να επιλέξουμε ποιον θα ακούσουμε κάθε φορά.
Η αυταπάτη της “ορθής” επιλογής
Μια ακόμα παγίδα είναι η εμμονή με το “σωστό” και “λάθος”. Πόσες φορές δεν μένουμε κολλημένοι σε αδράνεια, επειδή φοβόμαστε μήπως δεν κάνουμε τη «σωστή» επιλογή; Όμως συχνά το ζήτημα δεν είναι αν η επιλογή είναι σωστή, αλλά ποιος την επιλέγει μέσα μας.
Αν διαλέγεις με γνώμονα το φόβο ή τη συμμόρφωση, ακόμα και το “σωστό” σε αφήνει κενό. Αν επιλέγεις με εσωτερική ακρόαση και αλήθεια, ακόμα κι αν κάνεις “λάθος”, είναι δικό σου λάθος και σε ωριμάζει.
Η ψευδαίσθηση της απόλυτης “ορθότητας” καταπνίγει την ελευθερία. Γιατί η ζωή δεν είναι εξεταστική. Είναι συνεχής εξέλιξη. Και το “σωστό” αλλάζει όσο αλλάζουμε κι εμείς.
Μπορεί να υπάρξει πραγματικά ελεύθερη απόφαση;
Η απάντηση δεν είναι απόλυτη. Καμία απόφαση δεν είναι εντελώς ανεξάρτητη από πλαίσια, τραύματα, επιρροές. Όμως η ελευθερία δεν είναι άσπρο ή μαύρο είναι διαδρομή αυτοπαρατήρησης και εσωτερικής τιμιότητας.
Μια απόφαση γίνεται πιο ελεύθερη:
όταν αναρωτιέμαι γιατί θέλω αυτό που θέλω,
όταν συνειδητοποιώ από πού έρχεται η επιθυμία,
όταν δέχομαι ότι μπορεί να φοβάμαι, αλλά επιλέγω παρ’ όλα αυτά,
όταν συμφιλιώνομαι με το ενδεχόμενο λάθους.
Η πραγματική ελευθερία δεν είναι “κάνω ό,τι θέλω”. Είναι ξέρω γιατί θέλω αυτό που θέλω.
Πώς δουλεύουμε θεραπευτικά με το ζήτημα της ελευθερίας;
Η συμβουλευτική και η ψυχοθεραπεία δεν προσφέρουν συνταγές. Δεν σου λένε ποια απόφαση είναι “σωστή”. Αυτό που κάνουν είναι να δημιουργούν έναν χώρο εξερεύνησης. Ένα ασφαλές περιβάλλον όπου ο άνθρωπος μπορεί:
να αφουγκραστεί τις εσωτερικές του φωνές,
να εντοπίσει τα “πρέπει” που τον βαραίνουν,
να αναγνωρίσει ποια κίνητρα του ανήκουν και ποια του έχουν “επιβληθεί”,
να επαναδιαπραγματευτεί σχέσεις, όρια, αξίες.
Η θεραπευτική σχέση δεν απελευθερώνει μαγικά. Αλλά ανοίγει τον δρόμο για να μπορείς να επιλέγεις πιο συνειδητά άρα και πιο ελεύθερα.
Τι σημαίνει τελικά να είμαι ελεύθερος;
Ίσως η απόλυτη ελευθερία να μην υπάρχει κι αυτό να είναι εντάξει.
Αλλά κάθε φορά που αποφασίζω χωρίς φόβο, χωρίς ενοχή, χωρίς να ψάχνω έγκριση, έστω και λίγο, ανοίγω χώρο για την αλήθεια μου. Και αυτό είναι ένα βήμα πιο κοντά σε μια ζωή που μου μοιάζει.
Γιατί τελικά, δεν μετριέται η ζωή με τις επιλογές που έκανα, αλλά με το πόσες από αυτές μύριζαν εμένα.